صنایع دستی چیست؟

هنرهای سنتی ایران، گروهی از هنرهای پرسابقه‌ی کشورمان نظیر صنایع دستی، معماری، موسیقی سنتی و نواحی، نگارگری و غیره را شامل می‌شود که بی‌شک در این میانه، صنایع دستی شاخص‌ترین نمود این هنر است. در واقع هنرهای سنتی به صورت سیر و سلوکی فردی است که به صورت شهودی دریافت شده و در هر زمان و مکان و بر مبنای آدابی معنوی در یک اثر هنری تجلی می‌یابد. صنایع دستی و یا هنرهای صناعی بخشی از هنرهای سنتی است که در گذر سالیان و نسل‌ها و در سایه‌ی پیشرفتهای صنعتی، از هنر محض به یک هنر- صنعت تبدیل شده است و هم‌اکنون در عرصه‌ی هنرهای سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.

در ابتدای مطلب ارائه‌ی تعاریفی چند از صنایع دستی ضروری می‌نماید:

١- هنرهای صناعی (صنایع دستی) بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارتهای صنعتی متناسب آمیخته و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است. (گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر – نامه شماره‌ی ۹۴۴ مورخ ۱۶/۷/۸۶ فرهنگستان هنر به دفتر برنامه‌ریزی و تألیف آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و کار و دانش.)

٢- صنایع دستی ایران مجموعه‌ی وسیعی از رشته‌ها و صنایع بدیعی است که با محوریت هنر و ذوق زیباشناختی و خلاقیت اقوام ایرانی و با بهره‌گیری و با کاربری در زندگی مردم تولید گردیده و از قدمتی کهن در تاریخ ایران برخوردار است. (سازمان صنایع دستی ایران – ۱۳۸۳)

٣- صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می‌گردد که کاملا توسط «دست» یا «دست و ابزار» تولید می‌گردد. استفاده از ابزار مکانیکی، مادامی که نقش و کار دست به عنوان مهمترین و اصلی‌ترین عامل تولید باقی بماند بلامانع است.

۴- صنایع دستی از مواد خام تولید شده و قابلیت آن را دارد که به تعداد نامحدود تولید گردد. این محصولات می‌توانند کالاهایی مصرفی و هنری باشند دارای جنبه‌های زیبایی‌شناختی، خلاقانه و تزئینی و دارای بار فرهنگی سنتی، و نیز دارای جنبه‌های نمادین دینی و اجتماعی (سمپوزیوم بین‌المللی یونسکو – ITC مانیل فیلیپین ۱۹۹۷)

۵- صنایع دستی مجموعه‌ای از دست‌ساخته‌ها را شامل می‌شود که با استفاده از مواد اولیه‌ی بومی و طبیعی و به کمک دست و ابزار ساخته می‌شود. این دست‌ساخته‌ها متأثر از سابقه‌ی تاریخی، ویژگی‌های فرهنگی، ویژگی‌های جغرافیایی مکان تولید، عادات اجتماعی، باورهای سنتی، معیار زیبایی‌شناختی بومی و ملی و نیز ذوق هنری و خلاقیت فردی سازنده‌ی اثر است.

۶- صنایع دستی از نگاه «سازمان یونسکو» عبارت است از محصولاتی که تماماً با دست و یا به کمک ابزار ساخته شده‌اند. می‌بایست مهمترین بخش در تولید محصول تمام‌شده، کار دست صنعتگر باشد. استفاده از ابزار مکانیکی مجاز است. صنایع دستی از مواد خام و به تعداد نامحدود ساخته می‌شوند. این محصولات ممکن است ابزاری، زیبایی‌شناختی، هنری، خلاقانه، دارای بار فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی، و یا از لحاظ مذهبی و اجتماعی نمادین و مهم باشند.

سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) ویژگی‌های عمومی صنایع دستی را به شرح زیر بیان می‌کند:

•     بکارگیری ابزار ساده در ساخت آنها
•     عدم نیاز به دانش فنی پیچیده نسبت به سایر صنایع
•     ناهمانندی و عدم تشابه فرآورده‌های تولیدی با یکدیگر
•     ریشه گرفتن از فرهنگ، اعتقاد، باورها، آداب و رسوم منطقه
•     امکان تأمین بخش عمده‌ی مواد اولیه از منابع داخلی
•     قابلیت عرضه به بازاهای جهانی به عنوان یک محصول فرهنگی و هنری
•     کمک به توسعه‌ی صنعت گردشگری و نشر ارزش‌های فرهنگی
•     سرمایه‌گذاری کم و کاربری زیاد
•     بالا بودن ارزش افزوده‌ی تولید
•     قابلیت جنبه‌های کاربردی-تزئینی محصول
•     سهولت در ایجاد توسعه و جابه‌جایی مکان کارگاه (مراکز تولید)
•     سهولت در انتقال تجربیات و دانش فنی تولید

صنایع دستی و محصولات آن دارای بار فرهنگی خاصی است و با در نظر گرفتن ابعاد فرهنگی این محصولات، توجه به تنوع تولیدات روستایی و گسترش آنها یکی از اقدامات بنیادی برای تحقق آرمان‌های فرهنگی هر کشوریست. حمایت از صنایع دستی و تقویت بنیه‌ی تولیدی صنعتگران و سازندگان دست اندرکار این صنایع، به دلیل تنوع و کثرت آن یکی از طرقی است که می‌تواند نقش فعالی در توسعه‌ی اقتصاد کشور ایفا کند، زیرا نیروهای فاقد کار را جذب و اشتغال سالمی ایجاد می‌کند و مهمتر اینکه مواد اولیه‌ی ارزان داخلی را به محصولات باکیفیت مصرفی و حتی صادراتی تبدیل می‌نماید.

افزون بر این، تقویت کمی و کیفی صنایع دستی موجب می‌شود که نه تنها مانع از مهاجرت روستاییان، بلکه از ایجاد مراکز پرجمعیت و گسترش بی‌رویه‌ی مناطق شهری نیز جلوگیری شود.

صنایع دستی آن دسته از صنایعی است که همه یا بخشی از مراحل ساخت فرآورده‌های آن با دست انجام می‌گیرد و سازندگانش در چارچوب فرهنگ و شرایط زیستی خود و با بهره از طرح‌های سنتی زیستگاه خود به تولید محصول می‌پردازند. بنابراین هیچ الزامی وجود ندارد تا تمامی مراحل ساخت و پرداخت یک محصول توسط دست و یا ابزار دستی انجام شود و اگر تنها قسمتی از آن کار دست صنعتگر باشد، جزو محصولات صنایع دستی محسوب خواهد شد.

یکی از مهمترین ویژگی‌های این صنایع، ناهمانندی و عدم تشابه در فرآورده‌های آن است که در نتیجه محصول دست هر صنعتگر با محصول مشابه صنعتگر دیگر متفاوت بوده و قابل تشخیص است. این ویژگی، از خاموش شدن حس ابتکار جلوگیری می‌کند و موجب تقویت آفرینشگری و خلاقیت صنعتگر می‌شود.

صنایع دستی هر منطقه نسبت مستقیمی با فرهنگ و نوع درآمد مسلط آن منطقه دارد و از آن جدایی‌ناپذیر است. صنایع دستی با توجه به ویژگی‌هایی همچون بی‌نیازی از تکنولوژی و ماشین‌آلات سنگین، فراوانی مواد اولیه و فراوانی افراد داوطلب برای ورود به این صنایع، از جمله منابع درآمدهایی است که سبب نوعی موازنه‌ی اقتصادی می‌شود و ضمن تأمین پاره‌ای از احتیاجات داخلی، به خاطر دارا بودن قابلیت صادرات، یکی از راههای کسب درآمد ارزی می‌باشد.

توسعه‌ی صنایع دستی در مقایسه با دیگر صنایع، این فرصت را برای ما فراهم می‌سازند تا بدون نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان و احساس نیاز به کارشناسان و متخصصان خارجی، نه تنها درصد اشتغال زنان و مردان جویای کار سیر صعودی به خود بگیرد، بلکه در حفظ ماهیت و هویت فرهنگی و بومی هر منطقه از کشورمان به میزان شایانی تاثیرگذار خواهد بود. لذا برخلاف تصور، اینگونه صنایع رقیب صنایع جدید ماشینی نیستند و بر سر راه پیشرفت تکنولوژی مانعی ایجاد نمی‌کنند، بلکه عاملی مکمل در اقتصاد کشور، خاصه در مناطق روستایی محسوب می‌شوند.

طرح‌های سنتی هر منطقه، تجلی‌گاه نوع اعتقادات، فرهنگ، مناسبات، و شئون عدیده‌ای است که به مرور و طی گذر نسل‌ها و سالیان متمادی بر مبنای این خاستگاه‌ها شکل گرفته‌اند و به تدریج با فرهنگ‌های همجوار نیز وارد نوعی تأثیر و تأثر فرهنگی شده‌اند و همگونی خاصی در مجموعه‌ی آنها دیده می‌شود. لذا انتقال غیرطبیعی طرحهای هنرهای سنتی از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر، مشخصات فرهنگی-هویتی شناخته‌شده‌ی صنعت بومی هر منطقه را خدشه‌دار می‌کند و آن بخشی از صنایع دستی که می‌توانند واجد ارزش‌های فرهنگی و هنری باشند را مقهور جنبه‌های فنی و تجاری می‌سازد.

 منبع سایت:  Persia.ir   نویسنده:  نصور نقی پور

این مطلب را هم مشاهده فرمایید: تاریخچه ی نساجی سنتی در ایران

این مطلب را هم شاید دوست داشته باشید:  آیا نور ال ای دی ضرر دارد؟ بهترین لامپ روشنایی برای سلامتی چیست؟